Ndeni Lisley 
Elimu ya fedha ni moja ya nyenzo zenye nguvu zaidi kwa kujenga uthabiti wa kifedha Tanzania. Kwa familia nyingi, changamoto si kupata kipato pekee bali kujua jinsi ya kukitumia kwa busara. Nchini kote, wafanyakazi, wanafunzi, wakulima, na wajasiriamali hujiuliza maswali yanayofanana. Ninawezaje kufanya kipato kidumu, ninawezaje kuweka akiba, na nichukue hatua gani kuhakikisha usalama wa baadaye?
Kiini cha uelewa wa kifedha ni uwezo wa kufanya maamuzi sahihi kuhusu fedha. Ni zaidi ya namba. Ni kuhusu tabia, kumbukumbu, na mipango inayomlinda mtu dhidi ya misukosuko na kumfungulia milango ya ukuaji. Watu wanapoelewa misingi, huwa tayari zaidi kutimiza wajibu, kuepuka mikopo yenye unyonyaji, na kuchangamkia uwekezaji salama unapojitokeza.
Uhitaji unaonekana katika maisha ya kila siku. Kaya nyingi zina mtiririko usiotabirika wa mapato na hutegemea majukwaa ya fedha kupitia simu au vikundi vya akiba visivyo rasmi. Huduma hizi husaidia upatikanaji, lakini hazihakikishi uthabiti. Bila ujuzi wa kupanga bajeti, kuweka akiba, na kuwekeza, hata familia inayojituma inaweza kuingia katika madeni au vikundi vya wakopeshaji wadanganyifu. Fikiria mfano wa dereva wa boda boda anayepata pesa taslimu kila siku. Bila mpango anaweza kutumia sehemu kubwa ya kipato kufikia jioni. Akiwa na uelewa wa kifedha, dereva huyo huyo anaweza kutenga akiba kidogo, kusimamia matumizi muhimu, na taratibu kuwekeza kwa ajili ya kesho iliyo bora.
Nguzo tano hurudiwa mara nyingi katika simulizi za watu wanaoboresha fedha zao. Ya kwanza ni bajeti, njia rahisi ya kufuatilia mapato na matumizi ili fedha ziende mahali panapokusudiwa. Ya pili ni akiba, utaratibu unaojenga ngao kwa dharura na injini ya fursa. Ya tatu ni usimamizi wa madeni, ujuzi wa kutofautisha mkopo unaosaidia na deni linalodhuru. Ya nne ni uwekezaji, unaofanya fedha kukua badala ya kukaa bila kazi. Ya tano ni ulinzi, hatua za ukaguzi zinazomweka mtu mbali na ulaghai na miradi hatarishi.
Bajeti huanza na orodha. Andika vyanzo vyote vya mapato, kisha orodhesha matumizi ya mwezi kuanzia mahitaji muhimu kama chakula, kodi, usafiri, na ada za shule. Kadiri namba zinavyokataa kuendana, punguza matumizi yasiyo ya lazima na weka lengo la akiba. Hata kiasi kidogo kinachohifadhiwa kwa uthabiti kupitia M Pesa au Airtel Money kinaweza kuleta tofauti ndani ya mwaka. Akiba si kwa dharura pekee. Pia inamwandaa mtu kuwekeza katika biashara ndogo, kununua pembejeo za shambani, au kujisajili kwenye mafunzo yatakayoongeza kipato.
Usimamizi wa madeni unahitaji uaminifu. Sio mikopo yote ni mibaya. Mkopo unaomsaidia mfanyabiashara kununua bidhaa kwa bei nafuu unaweza kuwa na maana iwapo mauzo yanayotarajiwa na ratiba ya marejesho ni halisi. Mkopo wa kufanikisha matumizi yasiyo ya lazima unaweza kuleta msongo na ada zisizoisha. Msingi ni kulinganisha gharama ya mkopo na faida inayotarajiwa, kisha kuchagua chaguo lenye hatari ndogo.
Uwekezaji ni hatua inayofuata baada ya tabia ya akiba kuimarika. Hapa Tanzania unaweza kujumuisha hati fungani za serikali, hisa zilizo kwenye Soko la Hisa la Dar es Salaam (DSE), au miradi ya mali isiyohamishika kulingana na uwezo wa mtaji.
Kila chaguo lina nguvu na hatari zake. Hati fungani za serikali huchukuliwa kuwa salama lakini mapato yake huwa ya wastani. Hisa zinaweza kupanda thamani lakini hubadilika. Mali isiyohamishika inaweza kutoa mapato ya upangishaji lakini inahitaji utafiti wa kina. Mwekezaji mwenye uelewa hufanya utafiti kabla ya kuamua na hawekezi katika kile asichoelewa.
Ulinzi unakamilisha sura. Ulaghai mara nyingi huahidi faida kubwa bila hatari, kushinikiza maamuzi ya haraka, au kuficha taarifa muhimu. Kanuni rahisi husaidia. Ikiwa ofa inaonekana nzuri kupita kiasi, huenda isiwe ya kweli. Hakikisha kampuni, soma masharti, omba leseni, na utafute ushauri kutoka kwa vyanzo vinavyoaminika kabla ya kutuma fedha.
Uelewa wa kifedha si kwa ajili ya wenye kipato kikubwa pekee. Wakulima, wamiliki wa maduka, wanafunzi wa vyuo, na wafanyakazi vijana wote wanaweza kufaidika na hatua ndogo lakini thabiti. Familia inaweza kuamua kuweka akiba ya asilimia kumi ya mapato ya mwezi. Mfanyabiashara anaweza kuandika mauzo na matumizi ya kila siku kwenye daftari rahisi. Mwanafunzi anaweza kutenga fedha kidogo kutoka kazi za muda na kujifunza kulinganisha bidhaa za kibenki. Kadiri muda unavyopita, mazoea haya hujenga kujiamini na kustahimili.
Safari inaendelea katika makala inayofuata, inayofafanua kwa nini akiba ndiyo msingi wa mpango wowote na jinsi ya kuunda mfuko wa dharura unaolinda kaya dhidi ya matukio yasiyotegemewa.
